Жөтелдің түрлері және ол неге пайда болады

Жөтел — өміріміздегі ең жиі кездесетін кең таралған белгілердің бірі. Жалпы тәжірибелі дәрігерлерге жыл сайын шамамен 30 миллион адам осы себеппен жүгінеді, және олардың 40%-ына дейіні қосымша тексерісті қажет етеді [1].

Жөтел көптеген түрлі аурулардың салдары болуы мүмкін және әртүрлі түрде көрініс береді. Көбінесе ол жоғарғы тыныс жолдарының вирустық инфекциясының белгісі болып табылады.

Жөтел — бұл ағзадағы тыныс жолдарын бөгде заттардан және тітіркендіргіш бөлшектерден тазартуға бағытталған қажетті қорғаныс механизмі. Жөтелдің сипаты оның себебі мен дұрыс емін анықтауға көмектеседі, сондықтан оның механизмін, негізгі себептерін және түрлерін түсіну маңызды.

---

Медицина тұрғысынан алғанда жөтел дегеніміз не [1,2]

Медициналық мәліметтерге сәйкес, жөтел — тыныс алу жүйесінің рецепторлары тітіркенген кезде пайда болатын еріксіз рефлекс.

Тітіркендіргіш жүйкелерді белсендіреді, олар миға белгі береді.
Ми өз кезегінде кеуде және құрсақ бұлшықеттеріне қысылып, өкпеден ауаны күштеп шығару туралы команда жібереді, бұл тітіркендіргішті кетіру үшін қажет.

Осылайша, тыныс жолдарынан бөлшектер, тітіркендіргіш заттар және жоғарғы тыныс жолдары инфекциясы кезінде түзілетін артық шырыш шығарылады.

Бұл процесс кезектесіп жүретін үш кезеңнен тұрады:

1. Дем алу фазасы — бастапқы дем алу.
2. Қысылу фазасы — дауыс саңылауының жабылуы және тыныс бұлшықеттерінің қатты кернелуі.
3. Дем шығару фазасы — тыныс жолдарының ашылуы және ауаның күшпен сыртқа шығарылуы.

Ересектердегі жөтелдің ең жиі кездесетін себептері жедел респираторлық вирустық инфекциялар — суық тию және жедел бронхит.

Басқа себептерге көкжөтел, өкпенің созылмалы обструктивті ауруы (ӨСОА), аллергиялық ринит, демікпе және пневмония жатады.

Бұл жағдайларда жөтел көбінесе шырыштың артық түзілуінен және тыныс жолдарының тітіркенуінен пайда болады.

Сондай-ақ, жөтелмен әрқашан байланысты емес, бірақ оны тудыруы мүмкін аурулар бар, олар:гастроэзофагеальды рефлюкс, психогенді бұзылыстар, онкологиялық аурулар, гипотиреоз, жүрек жетіспеушілігі

Сонымен қатар, жөтел кейбір дәрі-дәрмектердің жанама әсері ретінде де пайда болуы мүмкін.

---

Жөтел түрлері [1,3]

Жөтелді дұрыс диагностикалау және әрі қарай емдеу үшін оның түрін анықтау өте маңызды — бұл дәрігерге дұрыс клиникалық шешім қабылдауға көмектеседі.
Жөтелдің негізгі жіктелуі ұзақтығы мен сипатына негізделеді.

Ұзақтығына қарай:

• Жедел жөтел — 3 аптаға дейін созылады.
  Көбінесе жоғарғы тыныс жолдарының вирустық инфекцияларымен байланысты. Әдетте жеңіл өтеді және өздігінен басылады.

• Созылмалы жөтел — 8 аптадан ұзаққа созылады.
  Ең жиі себептері — демікпе, созылмалы синусит, кейбір дәрі-дәрмектерді қабылдау.

Сипатына қарай:

• Құрғақ (өнімсіз) жөтел — қақырық бөлінбейді, «үрген» тәрізді сипатта болуы мүмкін.
  Тітіркенуді тудырады және көбінесе вирустық инфекцияның басында, рефлюксте, аллергияда, демікпе кезінде немесе дәрілердің жанама әсерінен пайда болады.
  Көбіне түнде немесе сөйлеген кезде күшейеді.

• Ылғалды (өнімді) жөтел — қақырық бөлінуімен жүреді.
  Төменгі тыныс жолдарының инфекцияларында (бронхит, пневмония), муковисцидозда кездеседі. Жөтеліп болғаннан кейін жеңілдеу сезімі байқалады.

Жөтелдің басқа түрлері:

• Түнгі жөтел — мысалы, рефлюксте, демікпеде, жүрек жеткіліксіздігінде.
• Психогенді жөтел — физиологиялық себепсіз пайда болады.
• Ұстама тәрізді жөтел — кенеттен пайда болып, құсу рефлексімен аяқталуы мүмкін.
  Көбінесе көкжөтел, тыныс жолына түскен бөгде заттар, тітіркендіргіш булар немесе демікпе тудырады.

---

Жөтелді қалай емдеу керек

Жөтелді емдеу оның себебіне байланысты. Дегенмен, симптоматикалық терапия көп жағдайда бірдей және жөтелді жеңілдетуге, науқастың жағдайын жақсартуға бағытталған.

• Құрғақ жөтелде — жөтел рефлексін тежейтін препараттар қолданылады.
• Ылғалды жөтелде — қақырықты сұйылтып, оның шығарылуын жеңілдететін дәрілер тағайындалады [2].

Дәрілік препараттардан бөлек жалпы ұсыныстарды да жасау маңызды:

• демалу және жеткілікті ұйқы (жақсысы — дененің жоғарғы бөлігін сәл көтеріп);
• көп мөлшерде сұйықтық ішу;
• бөлмедегі ауаны ылғалдандыру;
• шырышты қабықтарды ылғалдандыру үшін ингаляциялар жасау.

Сондай-ақ, жөтелді жеңілдетіп қана қоймай, оның себебіне де әсер ететін дәлелденген тиімділігі бар өсімдік негізіндегі дәрілерді қолданған пайдалы.

Жебіршөп және шырмауық негізіндегі фитопрепараттар қабынуға қарсы, қақырық түсіретін және жеңіл түйілуді басатын әсерге ие.
Олар жөтелді жеңілдетеді [3], тыныс жолдарынан қабыну бөлінділерінің шығуына көмектеседі [4] және жөтел ұстамаларының жиілігін азайтады [4,5]. Әдетте жақсы көтерімді, жанама әсерлері аз және ересектер мен 2 жастан асқан балаларға қолдануға болады.